Qalileo Qaliley
it. Galileo Galilei
Do?um ad?	Galileo di Vincenzo Bonaiuti de' Galilei
Do?um tarixi	15 fevral 1564(2025-08-14)[…]
Do?um yeri	Piza, Florensiya hersoqlu?u
V?fat tarixi	8 yanvar 1642(2025-08-14)[…] (77 ya??nda)
V?fat yeri	Ar?etri[d], B?yük Toskana hersoqlu?u
D?fn yeri	Santa Kor?e Bazilikas?
U?aqlar?	Vin?enzo Qamba[d], Mariya Seleste[d]
Atas?	Vin?enzo Qaliley[d]
Anas?	Culiya Ammannati[d]
Elm sah?l?ri	astronomiya, fizika, mexanika, f?ls?f?, riyaziyyat
?? yerl?ri	Padua Universiteti (1592–), Piza Universiteti (1589–)
T?hsili	Piza Universiteti (1581–1585)
Elmi r?hb?ri	Ostilio Ri??i[d]
Tan?nm?? yetirm?l?ri	Nikkolo Arrigetti[d]
üzvlüyü	Dei Lin?ei Akademiyas?
Vikianbarda ?laq?li mediafayllar

Qalileo Qaliley (it. Galileo Galilei; 15 fevral 1564^[…], Piza, Florensiya hersoqlu?u – 8 yanvar 1642^[…], Ar?etri^[d], B?yük Toskana hersoqlu?u) — italyan alimi, mexaniki, fiziki, astronomu, riyaziyyat??s?, universal insan, müasir fizika v? astronomiya elml?rinin v? elmi metodun banil?rind?n biri.

H?yat?

Qalileo Qaliley

Po?t markas? üz?rind? Qalileo Qalileyin ??kli

Qalileo Qaliley italyan fiziki, riyaziyyat??s?, astronomu v? filosofu olub. Elmi inqilabda b?yük bir rol oynam??d?r. Qalileo, "müasir astronomiyan?n atas?", "müasir fizikan?n atas?", "elmin atas?" v? "müasir elmin atas?" olaraq adland?r?lmaqdad?r. Stiven Hokinq "Qalileo, b?lk? dig?r insanlardan müasir elmin do?u?undan m?sul oldu?u ü?ün daha ?ox insan idi" deyir.

O, 1564-cü ild? ?taliyan?n Piza ??h?rind? do?ulub. D?vrünün tan?nm?? musiqi?il?rind?n Vin?enzo Qalileyin o?lu olan Qalileo, ilk t?hsilini Florensiyada al?b. 1581-ci ild? Piza Universitetind? tibb t?hsilin? ba?lay?b. Ancaq pulsuzluqdan m?kt?bi t?rk edir. 1583-cü ild?n etibar?n riyaziyyata maraq duyan Qalileo, bu m?vzudak? i?l?ri say?sind?, 1589-cu ild? Pizada professorluq ?ld? edir.

Mexaniki r?qqas?n, üz?n cisiml?rin v? h?r?k?tin Aristotel fizikas?ndan f?rqli bir dü?ünc? il? riyazi olaraq ?l? al?nmas?n? t?klif edir. Qalileo Piza qüll?sind?n a??rl?q da?? sallayaraq Aristotelin n?z?riyy?sin? ciddi d?yi?iklik edir. Onun fikrinc? bütün ??rtl?r b?rab?r olduqda h?r cismin dü?m? sür?ti, a??rl???ndan as?l?d?r. Bu t?klifi ya?l? professorlarla münaqi??y? s?b?b olur. 1592-ci ild? o Pizan? t?rk ed?r?k, Paduya Universitetind? riyaziyyat kafedras?na g?lir.

1597-ci ild? praktikada ?ox faydas? olan kompas? ticari olaraq bazara ??xartd?. 1600-cü ild?n d?rhal sonra primitiv bir termometr, insan?n ür?k d?yüntül?rinin ?l?ülm?sind? istifad? edilm?k ü?ün bir r?qqas v? 1604-cü ild? s?rb?stdü?m?nin riyazi qanunlar?n? k??f etdi. Ancaq onun b?rab?rt?cilli h?r?k?t anlay???nda s?hv var idi. O, 1609-cu ild? Hollandiyada teleskopun oldu?unu e?itdi v? ?zü daha t?kmil al?t düz?ld?r?k astronomiya mü?ahid?l?rind? istifad? etdi. 1610-cu ild? Aydak? da?lar, ulduz topalar? v? Süd yolu bar?d? ilk t?sbitl?rini n??r etdirdi. Bu vaxt Yupiterin d?rd peykinin varl???n? bildirdi. Onun bu kitab? oxucularda ?ox maraq oyand?rd? v? onun Florensiyada saray riyaziyyat??s? olmas?n? t?min etdi. D?rhal sonra Venera planetinin fazalar? v? Saturnun ??kli haqq?nda m?lumat ver?rk?n, astronomiyada q?bul edilmi? Ptolemey sistemini ?übh? alt?na ald?.

1611-ci ild? Romaya getdi v? oradak? Elml?r Akademiyas?na üzv se?ildi. Florensiyaya d?nü?ünd? hidrostatika üz?rin? bir ?ox professorun etiraz?na s?b?b olan kitab? il? 1613-cü ild? gün?? l?k?l?ri üz?rin? yazd??? ?s?rini n??r etdi. Bu ?s?rind? Kopernik sistemini a??q bir ??kild? müdafi? etdi. Bundan ?t?ri kils? inkvizisiyas?n?n a??r hücumuna m?ruz qald?. 1615-ci ild? ??xs?n Romaya ged?r?k ?z iddias?n? müdafi? ets? d?, yaln?z 1616-c? ild? Papa Be?inci Paul t?r?find?n kitablar?n?n t?dqiqi ü?ün bir komissiya yarad?ld?. Bu komissiya Qalileonun kitablar?n? qada?an etm?di. Yaln?z dünyan?n ?z oxu ?traf?nda d?ndüyü iddias?ndan imtina etm?sini ist?di.

Qalileo, bir müdd?t elmin praktik istiqam?tin? d?ndü, mikroskopu inki?af etdirdi. Ancaq 1618-ci ild? ü? kometan?n g?rülm?si zaman? kils? il? münaqi??y? girdi. Dostunun VIII Urban ad? il? Papa se?ilm?sind?n c?sar?tl?n?r?k yazd??? "?ki Kainat Sistemi Bar?d? Dialoq" adl? ?s?rini 1632-ci ild? n??r etdirdi. Kitab kils? t?r?find?n edil?n x?b?rdarl?qlarla ziddiyy?t t??kil etdiyi ü?ün Romada m?hk?m?y? ?a??r?ld?. 1633-cü ild? bu kitab qada?an edildi v? Müq?dd?s ?nkvizisiya t?r?find?n ?mürlük h?bs? m?hkum edildi. C?zas? ev h?bsi il? ?v?z edildi. Yetmi? ya??nda h?bs edil?n Qalileo kor oldu v? 1642-ci ild? h?yat?n? itirdi.

Elmi k??fl?ri

Qalileo Qaliley ?taliya Dojuna Teleskopu g?st?rir

Qalileo Qalileyin abid?si Florensiya

Qalileo Qaliley m?hk?m? qar??s?nda

Pul üz?rind? Qalileo Qalileyin ??kli

Qalileo Qalileyin abid?si

Qalileo Qalileyin Yupiter haqq?nda m?qal?si

Qaliley z?man?sinin ?n qabaqc?l ??xsiyy?tl?rind?n olub, müt?r?qqi ideyalar?n yaranmas?na t?kan ver?n, elmi dind?n ay?ran, k?hn?liy? qar?? mübariz olan, insanlar?n g?l?c?yi ü?ün yeni-yeni yollar a?an alim olmu?dur.

Elmin korifeyi olan Qaliley klassik fizikan?n ?sas banil?rind?n biri, astronom, riyaziyyat??, Nikolay Kopernikin dünya sistemini müdafi? ed?r?k inki?af etdir?n, Ptolomeyin yanl?? geosentrik sistemini if?a ed?n, materiya v? h?r?k?tin ?b?diliyini ?sasland?ran, Aristotel fizikas?n?n s?hvl?rini a?kar ed?n, b?yük alim, müt?f?kkir v? ?dibdir. O, t?crübi fizikan?n ?sas?n? qoymu?, elmd? eksperimental t?dqiqat üsulunu t?tbiq etmi?dir.

Qaliley Qalileo 1564-cü il fevral ay?n?n 15-d? ?taliyan?n Piza ??h?rind? musiqi?i ail?sind? anadan olmu?dur. 11 ya??na q?d?r m?kt?bd? oxuduqdan sonra Qaliley ail?si il? birlikd? Florensiyaya k??mü? v? burada monast?ra verilmi?dir.

Qaliley 1581-ci ild? Piza universitetin? daxil olub t?bab?t elmini ?yr?nm?y? ba?lam??d?r. Buraya o, atas?n?n t?kidi il? getmi?dir. ?ünki atas?n?n m?qs?di onu h?kim etm?k idi, lakin Qaliley Evklidin, Arximedin ?s?rl?rini oxumu?dur, ona g?r? onun ?n ?ox mara?? riyaziyyat v? mexanika sah?l?rin? idi. O, universitetd? bir az oxuduqdan sonra atas?n?n raz?l??? il? buran? t?rk edib Florensiyaya gedir. Orada fizika v? riyaziyyat elml?rini ?yr?nm?y? ba?lay?r.

T?l?b?lik ill?rind? Qaliley b?yük elmi v? praktik ?h?miyy?ti olan r?qqas?n r?qsinin izoxronluq qanununu k??f edir.

Qaliley ?z mü?llimi Ostilio Ri??inin r?hb?rliyi il? riyaziyyat v? mexanikan? ?yr?nm?kl? kifay?tl?nm?yib, mexanikan?n texniki t?tbiql?rini, h?tta h?rbi-müh?ndislik i?l?rini d? ?yr?nmi? v? Florensiyada qalalar?n tikilm?si, su k?m?rl?rinin ??kilm?si, ?aylar?n t?nziml?nm?si v? s. i?l?ri mü?ahid? etmi?dir.

Deyil?nl?r? g?r?, kils?d? ibad?t zaman? tavandan as?lm?? iki ?il??ra??n yell?nm?sini mü?ahid? ed?rk?n Qaliley, r?qqas?n periodunun amplitud v? kütl?d?n as?l? olmad???n? mü?yy?n etmi?dir.

Qaliley fitri istedad?n ?sas?nda Aristotel fizikas?n?n s?hvl?rini g?st?rmi?, t?bi?t elml?rinin yeni t?m?lini qurmu?, onun gizli sirl?rini a?araq, c?miyy?tin materialist dünyag?rü?ünün inki?af?na b?yük t?kan vermi?dir.

Qaliley Kopernikin n?z?riyy?si v? dünyag?rü?ü il? tan?? olduqdan sonra n?inki onun t?r?fdar? olmu?, h?tta onun do?rulu?unu t?crüb?d? sübut etm?y? ?al??m??d?r.

1608-ci ild? teleskopun hollandiyal?lar (Z. Yansen, Y. Metsius v? Q. Lipper?ey) t?r?find?n ixtira olunmas? x?b?ri h?r t?r?f? b?yük sür?tl? yay?ld?. Bu x?b?ri e?id?n Qaliley 1609-cu ild? müst?qil olaraq ?z teleskopunu haz?rlam??d?r. Onun ilk teleskopu 3 d?f? b?yüdürdü. Tezlikl? o, bu b?yütm?ni 32 d?f?y? ?atd?rm??d?r.

Qaliley fikirl??irdi ki, ruhanil?rd?n gizlin olaraq, gec? ?z borusunu s?maya y?n?lts? nec? olar? Bu olduqca qorxulu v? c?sar?tli add?m idi. ?ünki, ruhanil?r t?lqin edirdil?r ki, adamlar "allah?n i?l?rin?" n?z?r yetirm?m?lidirl?r.

Qaliley ilk d?f? ?z astronomik borusunu 1610-cu ilin yanvar ay?n?n 7-d? gec? Aya t?r?f y?n?ldir. Ayda da?lar?n, Kraterl?rin olmas?n? g?rür. Ay s?thinin mahiyy?t etibaril? Yer? ox?ar olmas? fikrini s?yl?yir. Bu is? din ?leyhin? at?lm?? ?n c?sar?tli add?m idi. Bundan sonra edilmi? ba?qa astronomik k??fl?r elm x?zin?sin? daxil edil?n qiym?tli h?diyy?l?r olmaqla b?rab?r h?m d? Ptolomey sistemin? v? onun do?rulu?unu r?sm?n t?sdiq etmi? olan kils?y?, m?scid?, din?, bütün m?vhumata v? xurafata endiril?n a??r bir z?rb?dir.

Bundan ba?qa Qaliley Yupiterin ?traf?nda f?rlanan d?rd peyki k??f edib, Veneran?n fazalar?n?, A? yolun ulduzlardan ibar?t oldu?unu mü?yy?nl??dirdi. Gündüz is? Qaliley hisl? qarald?lm?? ?ü?? vasit?sil? Gün??? baxaraq Gün??d? l?k?l?r oldu?unu v? l?k?l?rin h?r?k?tin? g?r? Gün?? diskinin f?rland???n? mü?yy?n etmi?dir.

1607-ci ild? Qaliley dünyada ilk d?f? olaraq i??q sür?tini t?yin etm?k ü?ün t???bbüs g?st?rmi?, lakin zaman fasil?sini d?qiq ?l?? bilm?diyind?n düzgün n?tic? almam??d?r.

Qaliley ?ü??l?rin cilalanmas? il? m???ul olmu?, müxt?lif ?yrilikli linzalar haz?rlam??d?r.

Qaliley h?m h?nd?si optikan?n, h?m d? fiziki optikan?n b?zi m?s?l?l?ri il? m???ul olmu?, ?mrünün 15 ilini bolonya da??n?n fosforessensiyas?n?n t?dqiqin? s?rf etmi?dir. O, Boloniya ??h?rinin yax?nl???ndak? da?dan tap?lm?? i??ldayan bolonya da??n? 1611-ci ild? Romada ?a??r?lm?? mü?avir?d? nümayi? etdir?r?k, onun i??ldamas?n?n s?b?bini bel? izah etmi?dir:

Bolonya da?? q?zd?r?ld?qda v? Gün?? i???? il? i??qland?r?ld?qda o i??q atomlar?n? udub, ?zünd? saxlay?r v? sonra yava?-yava? ?üalanma?a ba?lay?r.

Qalileyin bu n?qteyi-n?z?ri onun i????n t?bi?ti haqq?ndak? fikrin? v? el?c? d? enerjinin saxlanmas? mülahiz?l?rin? tamamil? uy?undur.

1597-ci ild? Qaliley ilk termometr hesab edil?n termoskopu qurmu?dur ki, istilik hadis?l?rini ?yr?nm?kd? cihaz?n b?yük rolu olmu?dur.

Akustika bir elm kimi Qalileyl? ba?lay?r. O, eksperimental üsulla s?s hadis?l?rini ?yr?n?n birinci fizikdir. Qaliley ?yr?nir ki, s?s tonunun yüks?kliyi yaln?z m?nb?yin r?qs tezliyind?n as?l?d?r.

Qalileyin mexanikaya aid k??fl?ri i??risind? ?tal?t qanunu, nisbilik prinsipi, s?rb?st dü?m? qanunlar?, mail müst?vid? dü?m?, r?qqas?n h?r?k?ti, üfüq? paralel v? üfüq? bucaq alt?nda at?lm?? cismin h?r?k?ti, mühitin müqavim?ti, z?rb? v? s. g?st?rm?k olar. Qaliley zaman? ?l?m?k ü?ün r?qqasdan istifad? etmi?dir.

Qeyd etm?k laz?md?r ki, Aristotel t?r?find?n k??f edilmi?: "Cisim qiym?t v? istiqam?ti sabit olan qüvv?nin t?siri alt?nda düz x?tt boyunca b?rab?r sür?tli h?r?k?t edir" kimi s?hv n?z?riyy? Qaliley? q?d?r elmd? "h?qiq?t" kimi q?bul edilmi?dir. Qaliley bu s?hvi düz?ltdi v? g?st?rdi ki, cisim qiym?t v? istiqam?tc? sabit olan qüvv?nin t?siri alt?nda düz x?tt boyunca b?rab?rartan h?r?k?t edir v? bel? bir qüvv? cism? t?sir etm?dikd? cisim düz x?tt boyunca b?rab?rsür?tli h?r?k?t edir. Bu, h?r?k?tin birinci qanunu olub "?tal?t" qanunu ad? il? m??hurdur.

Qaliley isbat etmi?dir ki, havan?n müqavim?ti olmad?qda bütün cisiml?r kütl?l?rind?n as?l? olmayaraq eyni sür?tl? dü?ür v? b?rab?ryeyinl???n h?r?k?t edirl?r. O, ?yr?nmi?dir ki, s?rb?st dü?m?d? cism? sabit qüvv? /cazib? qüvv?si/ t?sir etdiyind?n cisim ?aquli istiqam?td? b?rab?rartan sür?tl? h?r?k?t edir. Dahi alim bu k??fl?rl? yana?? h?r?k?tin nisbilik prinsipini d? k??f etmi?dir.

1632-ci ild? Qalileyin "Dünyan?n iki ?sas sistemi — Ptolemey v? Kopernik sisteml?ri haqq?nda s?hb?t" ?s?ri ?apdan ??x?r. Bu kitab ü? venetsiyal?n?n /Salviati, Saqredo v? Simpli?io/ s?hb?ti ??klind? yaz?lm??d?r. Salviati ?z s?hb?tind? Qalileyin g?rü?l?rini ifad? edir; Saqredo can?yananl?q edir. Simpli?io is? Ptolemey v? Aristotelin nüfuzunu müdafi? etm?kl?, Aristotel f?ls?f?si t?r?fdarlar?n?n g?rü?l?rini ifad? edir.

Bu kitab?n yaz?lmas?na g?r? Qaliley kils? t?r?find?n t?qib olunmu?dur.

Aristotel bel? hesab edib ki, cisim sabit qüvv?nin t?siri il? h?r?k?t etdikd? getdiyi yol zamanla düz müt?nasib olmal?d?r, lakin Qaliley isbat edir ki, bu h?r?k?t t?cilli oldu?undan, gedil?n yol, h?min yola s?rf olunan zaman?n kvadrat? il? müt?nasibdir: Qaliley ?vv?ll?r vaxt? n?bzin vurmas? il? ?l?ürmü?, sonralar is? r?qqasdan istifad? etmi?dir. R?qqasl? saat? ilk d?f? 1649-cu ild? onun o?lu Vin?es Qaliley qurub düz?ltmi?dir.

Aristotel? g?r? cismin dü?m? sür?ti onun ??kisi il? düz müt?nasibdir. Bunun ?ksin? olaraq Qaliley isbat etmi?dir ki, s?rb?stdü?m?d? sür?t cismin ??kisind?n as?l? deyildir. Bunu isbat etm?k ü?ün Maili Piza qüll?sinin ba??ndan ??kil?ri müxt?lif olan iki cisim sal?nmaqla t?crüb? apar?l?r v? bu t?crüb?d? Qalileyin n?z?riyy?si ?zünü do?ruldur.

1633-cü ild? Qaliley Kopernik?ilikd? v? allahs?zl?qda t?qsirl?ndiril?r?k ?nkvizisiya m?hk?m?sin? c?lb edilir. M?hk?m?d? ?s?rl?rinin yand?r?lmas? v? tutdu?u yoldan ?l ??km?dikd? ?lüm c?zas? il? h?d?l?n?r?k "t?vb? etm?y?" m?cbur edilmi?dir, lakin bel? r?vay?t var ki, Qaliley m?hk?m? qurtard?qdan sonra "onsuzda o f?rlan?r" demi?dir. Burada o, yerin f?rlanmas?n? n?z?rd? tuturdu. M?hk?m?d?n sonra yen? d? qoca alim elmi yarad?c?l?qdan ?l ??km?mi? v? ?z ideyas?n? d?yi?m?mi?dir. O, 1642-ci il yanvar ay?n?n 8-d? Florensiya yax?nl???nda Ar?etrid? v?fat etmi?dir.

?d?biyyat

1. Davidsen, Bj?rn Are (2010). "Slaget om solen — hva sloss egentlig kirken og Galileo om?". I: Da jorden ble flat. Mytene som ikke ville d?. Luther forlag. ISBN 978-82-531-4617-1.
2. Hannam, James (2009). God's Philosophers. How the Medieval World Laid the Foundations of Modern Science. Icon Books. ISBN 978-1-84831-150-3.
3. Linton, Christopher (2004). From Eudoxus to Einstein. A History of Mathematical Astronomy. Cambridge University Press. ISBN 0-521-82750-7.
4. N?ss, Atle (2001). Da jorden stod stille. Gyldendal. ISBN 82-05-27508-4.
5. Str?mholm, Per (1984). Den vitenskapelige revolusjonen 1500–1700. Solum forlag. ISBN 82-560-0341-3 [Boken bygger p? forelesninger ved Universitetet i Trondheim].
6. "U?aqlar ü?ün ensiklopediya. Riyaziyyat.", Bak?, "??rq-Q?rb", 2008. s?h.608

Xarici ke?idl?r

• "Galileo Galilei"
• Striden om Galilei
• Оригинални документи за процеса срещу Галилей Arxivl??dirilib 2025-08-14 at the Wayback Machine
• Биография
• Компасът на Галилей (на английски)
• Galileo//Thek@, архив с източници за Галилей (на английски)
• Проектът Галилео на Rice University (на английски)
• Статия в Станфордската философска енциклопедия (на английски)
• Текстове на Галилей Arxivl??dirilib 2025-08-14 at the Wayback Machine (на италиански)
• Статия
• Galileo Galilei At?l Bulu. Okan üniversitesi
• Galileo Galilei ve Astronomiye Katk?lar? Yavuz Unat

H?m?inin bax

• Nikolay Kopernik
• Cordano Bruno